مجید انصاری: امام به شدت با مظاهر خرافه مخالف بودند/ اگر امام امروز بود فریاد می‌کشید بر سر این همه بداخلاقی حاکم بر رسانه‌ها و تریبون‌های رسمی
«کارآمدی یک نظام» از مباحث مهم در اندیشه سیاسی است تا آنجا که بحران در شاخص‌های کارآمدی می‌تواند مشروعیت یک نظام را خدشه‌دار کند. اهمیت این موضوع ما را بر آن داشت تا به آرای حضرت امام(ره) مراجعه کرده و شاخص‌های یک نظام کارآمد را در اندیشه سیاسی ایشان به بررسی بنشینیم. از این رو، به سراغ حجت‌الاسلام مجید انصاری، دبیر اجرایی تشکل سیاسی اصلاح‌طلب مجمع روحانیون مبارز و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام رفتیم. او از نزدیکان خانواده امام خمینی(ره) است و برادران او محمدعلی انصاری و حمید انصاری از جمله اعضای شاخص دفتر حضرت امام(ره) بودند. آنچه در ادامه می‌آید، ماحصل این گپ‌وگفت است که می‌خوانید:
جناب انصاری، نظام کارآمد در اندیشه حضرت امام(ره) چگونه نظامی است؟
کارآمدی هر نظام را براساس آرمان‌ها و اهدافی که آن نظام سیاسی دنبال
می‌کند، می‌توان مورد ارزیابی و سنجش قرار داد. بر این اساس، کارآمدی نظام و
دولت به معنای عام کلمه در اندیشه امام(ره) متناسب با آرمان‌ها و اهدافی
است که ایشان از تأسیس نظام دنبال می‌کردند.
امام(ره) از ابتدا بر دو موضوع محوری تأکید داشتند؛ «اسلامیت» نظام و
«جمهوریت» آن. از آنجا که اکثریت قریب به اتفاق مردم ایران مسلمان هستند،
جدی‌ترین مطالبه‌ای که در راهپیمایی‌‌ها از سال 42 تا بهمن سال 57 دنبال
می‌کردند تکیه بر ارزش‌های دینی و اسلامی بود. در واقع، یکی از علل
مقابله‌‌شان با رژیم شاه نیز بی‌اعتنایی آن رژیم به باورهای دینی و اعتقادی
مردم و احکام اسلام بود. لذا امام(ره) بر اساس این خواست عمومی کوشیدند تا
در اداره کشور، وضع قوانین و تدوین سیاست‌ها و همچنین در بخش قضا اصول
اسلامی و احکام شریعت را مورد توجه قرار دهند.
رکن دوم، «جمهوریت» بود، یعنی حاکمیت اراده مردم بر سرنوشت خود و شکل گیری
نهادهای قدرت در پرتو رأی مستقیم و آزادانه مردم. امام(ره) مردمسالاری را
از طریق صندوق رأی مطرح کردند نه از طریق یک گروه نخبه یا جمعی از رهبران.
رأی مردم در اندیشه سیاسی امام(ره) جایگاه برجسته‌ای داشت؛ هر سه قوه
به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم مشروعیت‌شان را از اراده و رأی مردم کسب
می‌کنند. بنابراین، موضوع «جمهوریت» و «اراده مردم» به‌عنوان یک رکن اساسی
در تمام شئون کشور در اندیشه سیاسی امام(ره) جاری بوده است.
اهداف خاصی که در قانون اساسی برای نظام جمهوری اسلامی ایران تدوین شده
است، نقش مستقیمی در تعریف «کارآمدی نظام» پیدا می‌کند. قانون اساسی اهداف و
آرمان‌های زیادی دارد اما به طور مشخص در اصل سوم قانون اساسی وظایف
شانزده گانه‌ای برای دولت جمهوری اسلامی ایران عنوان شده است که به نوعی
کارآمدی نظام را تضمین می‌کند.
واقعیت این است که براساس آنچه در قانون اساسی و براساس شاخصه‌هایی که حضرت
امام(ره) برای کارآمدی یک نظام برمی‌شمارند، سهم مردم در تحقق کارآمدی یک
نظام بعد از انتخاب ارکان و اجزای آن نظام برجسته‌تر می‌شود. نظارت مردم از
چند مجرا در قانون اساسی تضمین شده است؛ مردم چهار سال یکبار رئیس جمهوری و
اعضای شوراها و هر هشت سال یکبار خبرگان را انتخاب می‌کنند، طبعاً اگر
احساس کنند منتخبین‌شان کوتاهی می‌کنند، این فرصت را دارند تا در انتخابات
بعدی انتخاب اصلح‌تری را صورت دهند. علاوه بر این، یکی از وظایف نمایندگان
مجلس که توسط مردم انتخاب می‌شوند، نظارت بر کارکرد دستگاه‌های مختلف کشور
است و از ابزار لازم نظارتی گسترده‌ای اعم از تذکر دادن به مسئولان اجرایی
از رئیس جمهوری گرفته تا وزرا و دیگران، استیضاح کردن و... برخوردار هستند.
بنابراین مردم بعد از انتخاب کارگزاران نظام، هم وظیفه دارند و هم حق
دارند که نظارت کنند و نظارت خودشان را بیان کنند. بنابراین، اساسی‌ترین
مؤلفه‌های یک نظام کارآمد در اندیشه حضرت امام(ره) را می‌توان در چارچوب دو
مؤلفه کلی «اسلامیت» و «جمهوریت» دید و ارزیابی کرد.
از نظر حضرت امام خمینی(ره) شاخصه‌های یک نظام کارآمد چیست؟
ایشان در این راستا، شاخص‌های بسیاری را مطرح می‌کنند از آن جمله می‌توان
به اهمیت «مشارکت سیاسی و اجتماعی مردم» اشاره کرد، به باور ایشان، نظام
اسلامی، نظامی است که تمام عرصه‌های اجتماعی را برای نقش‌آفرینی مردم هموار
کند و موانع مشارکت مردم را برطرف سازد. نکته دیگر توجه به «عقل و
عقلانیت» است. ایشان در فقه‌شان به موضوع «عقل» به‌عنوان یکی از مبانی
چهارگانه استنباط احکام بیش از فقهای دیگر تکیه می‌کردند و بر این اساس،
طبعاً دولت اسلامی هم در اندیشه ایشان باید یک دولت خردبنیان باشد. «تکیه
بر علم و دانش و تخصص‌های روز» در اصل سوم قانون اساسی مورد تأکید قرار
گرفته است و به‌عنوان یک شاخص ارزشی برای دولت کارآمد همواره مدنظر حضرت
امام(ره) بوده است.
همچنین «شایسته‌سالاری و شایسته‌گزینی» مورد تأکید ایشان بود اما رانت‌جویی
و رانت‌خواری را در عرصه واگذاری مسئولیت نفی می‌کردند. ایشان بر مسأله
«سنخیت مسئولان و مدیران با توده مردم» هم تأکید بسیار داشتند و معتقد
بودند که سطح زندگی مسئولان از سطح متوسط زندگی مردم نباید فراتر رود.
ایشان بر موضوع مستضعفین و محرومین تأکید بسیار داشتند و معتقد بودند که
این مستضعفین بودند که انقلاب را شکل دادند. از دیگر شاخص‌های کارآمدی نظام
در اندیشه امام(ره)، «مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان» بود. امام در جای جای
صحبت‌هایشان بر نقش برجسته زنان در شکل‌گیری پیروزی انقلاب تأکید داشتند.
امام(ره) همواره از« تکثرگرایی و چندصدایی» استقبال می‌کردند و خود تلاش
داشتند تا به جامعه برای ایجاد NGOها، احزاب، گروه‌های سیاسی و... کمک کنند
و بشدت پرهیز می‌دادند از اینکه باندی از قدرت شکل گیرد و با استفاده از
ابزار قدرت راه ورود دیگران را مسدود کنند و به نوعی انحصارطلبی سیاسی در
قدرت ایجاد کنند.
نکته مهم دیگری که به‌عنوان یک شاخص کارآمدی مدنظر امام(ره) قرار می‌گرفت
«آزادی» بود. هرگاه و هر زمان به هر بهانه‌ای، نهادی یا فردی چه در مقام
نظریه‌پردازی یا بیان یک دیدگاه وارونه از اسلام یا در میدان عمل با وضع
قانون یا اعمال نظارت خواستند حوزه مشارکت سیاسی مردم و آزادی عمل مردم را
محدود کنند، امام(ره) محکم به میدان می‌آمدند.
ایشان بر «استقلال اقتصادی» نظام بسیار پافشاری داشتند. البته «استقلال» به
معنای کلی چه در بعد سیاسی و چه فرهنگی و اقتصادی یکی از ارکان اندیشه
سیاسی امام(ره) بود و مردم هم در انقلاب همین را می‌خواستند. شعار استقلال
یکی از شعارهای محوری مردم در جریان انقلاب اسلامی ایران بود.
در حوزه اقتصاد امام(ره) بر «خودکفایی»، «خودباوری» و تلاش برای توسعه
فناوری‌های نو تأکید داشتند و ما امروز می‌بینیم تأکیدات امام(ره) در وصف
خودکفایی کشاورزی دقیقاً درست بوده است و اگر سیاست‌های استقلال‌طلبانه
خودکفایی در محصولات استراتژیک نبود امروز نان و داروی مردم با بحران مواجه
بود».حمایت از مراکز علمی تحقیقاتی» و «مبارزه با جهل و بی‌سوادی» از دیگر
شاخصه‌های مورد توجه ایشان برای کارآمدی نظام بود.
نکته مهمی که امام(ره) در کارهای فرهنگی به آن توجه داشتند «مخالفت جدی با
تحجرگرایی و قشری‌گری مذهبی» بود. ایشان بشدت با مظاهر خرافه که با نام
دین به خورد مردم داده می‌شد، مخالف بودند و در این رابطه بسیار حساس
بودند! برنامه‌های رادیو و تلویزیون و برنامه‌های نمازجمعه را گوش می‌کردند
و چنانچه رگه‌‌هایی از خرافه‌پرستی یا غلو درباره ائمه اطهار را
می‌دیدند، تذکر می‌دادند.
نکته بسیار مهمی که در شاخص‌های کارآمدی مدنظر امام(ره) بود
«قانون‌گرایی» بود. ایشان همواره از این موضوع نگران بودند که مبادا به هر
دلیل عده‌ای خود را فراتر از قانون بدانند. لذا از قانون و حکومت قانون
بشدت دفاع می‌کردند و هرجا که نقض قانون بود، با قدرت با آن برخورد
می‌کردند. تعبیرهایی مثل حکومت جنگل، حکومت سرنیزه، حکومت استبدادی،
اختناق، تزویر و... ایراداتی بود که امام(ره) به حکومت شاه می‌گرفتند و
پرهیز می‌دادند که مبادا این آسیب‌ها در جمهوری اسلامی ایران مجدداً به
بهانه‌های مختلف شکل گیرد.
در سیاست خارجی هم ایشان ضمن تأکید بر موازنه منفی یعنی شعار نه شرقی، نه
غربی بشدت خواهان توسعه روابط با دنیا بودند، حتی امام(ره) در مورد امریکا
فرمودند اگر رفتارشان تغییر کند ما می‌توانیم رابطه داشته باشیم و نکته
جالب این است که با اینکه انقلاب ما انقلاب ضد امریکایی بود اما بعد از
پیروزی انقلاب امام(ره) دستور ندادند که سفارت امریکا بسته و تعطیل شود.
بنابراین در سیاست خارجه، امام(ره) معتقد به «دیپلماسی فعال مبتنی بر رعایت
حقوق متقابل و عقلانیت» بودند. اینها مجموعه شاخصه‌های کارآمدی است که
می‌توان در رفتار، گفتار و اندیشه سیاسی امام(ره) جست‌وجو کرد.
در سیره عملی حضرت امام(ره) بعد از انقلاب بارها شاهد ابتکاراتی در جهت
کارآمدی حکومت بوده‌ایم؛ به‌عنوان مثال طرح مسائلی همچون احکام ثانویه،
مصلحت نظام، ناکافی دانستن اجتهاد مصطلح حوزوی و... به اعتقاد شما، قرائت
نواندیشانه امام(ره) از دین چقدر در کارآمدی حکومتی که ایجاد کردند،
اثرگذار بود؟
قرائت نواندیشانه امام(ره) از دین نقش بسزایی در کارآمدی نظامی که ایجاد
کردند، داشت. ایشان صرفاً به یک نامگذاری اکتفا نکردند و همواره تأکید
داشتند که اسلام به مثابه یک سلسله احکام خشک و ایستا نیست و نباید قرائتی
متحجرانه و متصلبانه از احکام دین داشت و آن را متهم به توقف در زمان و
مکان کرد بلکه مقتضیات جدید و تحولاتی که به‌طور طبیعی در زندگی بشر بعد از
1400 سال رخ داده اعم از پیشرفت تکنولوژی، دانش، ابزار نوین و...
قرائت‌های نوینی را از دین طلب می‌کند و امام(ره) بخوبی این ضرورت را حس
کرده بودند. از این رو، براساس فقه و اجتهاد پویا به اداره جامعه نگاه
می‌کردند و در نامه‌ای که به مرحوم آقای قدیری نوشتند، تأکید کردند که
اجتهاد مصطلح در حوزه کافی نیست و نمی‌توان جامعه را در قرن بیستم و بیست و
یکم براساس احکام خاصی که متناسب با موضوعات هزار سال پیش است، اداره کرد.
لذا در اندیشه سیاسی ایشان عنصر «زمان» و «مکان» در اجتهاد دو عنصر کلیدی
است یعنی مجتهد حتماً باید پا به پای نوآوری‌های زمان و مقتضیات مکان تصمیم
مناسب بگیرد چون بعضی موضوعات با تغییر زمان و مکان متفاوت می‌شوند؛ مثلاً
در نوشته‌های خود امام(ره) هست، در گذشته فقهای ما فروش و خرید خون را،
حرام می‌دانستند چون در صدها سال پیش امکان بهره‌برداری از خون در دانش
پزشکی کشف نشده نبود در نتیجه، پرداخت پول در برابر آن کاری غیرعقلایی تلقی
می‌شد اما وقتی که با گذشت زمان و پیشرفت علم، خون تجزیه شد و با تشکیل
بانک خون در دنیا افراد بسیاری از مرگ نجات پیدا کردند، نه تنها خرید و
فروش خون حرام نشد بلکه از آنجا که بواسطه انتقال خون جان بسیاری از افراد
از مرگ نجات داده می‌شد، واجب هم اعلام شد.
نگاه نواندیشانه امام(ره) را در مواجهه با موسیقی نیز می‌توان دید؛ در
دوره 10 ساله زمامداری امام(ره) عده‌ای به‌طور کلی استفاده از هر نوع ابزار
موسیقی را با استناد به روایات حرام می‌دانستند اما امام(ره) در برابر این
دیدگاه‌های افراطی ایستادند و تأکید کردند که امروز موسیقی یک ابزار مهم
در ایجاد نشاط اجتماعی و انتقال مفاهیم انسانی و اخلاقی است و نمی‌توان
موسیقی را حرام کرد. اگر این نگاه امام(ره) و این فتاوای راهگشای ایشان
نبود من فکر نمی‌کنم کس دیگری از فقها جرأت ایستادن در برابر این نگاه‌های
سنتی را پیدا می‌کرد. همه اینها نمونه‌هایی از الگوی کارآمدی یک نظام در
اندیشه امام(ره) است.
نگرانی که امام(ره) داشتند این بود که حکومت جمهوری اسلامی چون یک حکومت
نوپا است و نمونه قبلی نداشته است در اثر تنگ‌نظری‌ها و برداشت‌های سطحی از
دین و ارزش‌ها بتدریج به سمت یک نظام غیرمنعطف و متصلب حرکت کند و اسلام
متهم به ناکارآمدی در اداره جامعه شود.
این در حالی است که ایشان معتقد بودند که اسلام و فقه متکفل سعادت جامعه از
گهواره تا گور است و در این اندیشه بودند که ایران به‌عنوان یک الگوی عینی
و عملی در همه زمینه‌های مادی و معنوی در سطح جهان تجلی کند.
اوایل تأسیس نظام، از آنجا که امام(ره) می‌دانستند که مردم در رژیم گذشته
بسیار محروم بوده و اکثریت جمعیت روستانشین بودند تشکیل جهاد سازندگی را
به‌عنوان یک نهاد خدمتگزار به مردم در دستور کار قرار دادند. وقتی که احساس
کردند هنوز ارتش قدرت خودش را بازنیافته و ممکن است کشور تهدید شود،
دستور تأسیس سپاه پاسداران را دادند. وقتی احساس کردند که به بهانه‌‌هایی،
آزادی‌های مردم در حال لطمه دیدن است و سخت‌گیری‌های نادرستی در زندان‌ها و
بازداشتگاه‌ها می‌شود پیام هشت ماده‌ای را برای اصلاح و بهبود وضع
زندان‌ها صادر کردند. وقتی در قانونگذاری پافشاری شورای نگهبان بر احکام
اولیه در اداره کشور، بن‌بست ایجاد می‌کرد، مجمع تشخیص مصلحت را تأسیس
کردند و خود عنصر «مصلحت» در اداره کشور یک عنصر کلیدی در شاخص‌های مدیریت
امام(ره) بود.
همین امور باعث شد تا در دوران زمامداری امام(ره) هیچگاه مردم حمایتشان را
از نظام با وجود همه سختی‌‌هایی که بر آنان تحمیل شده بود، دریغ نکنند.
علتش این بود که مردم «صداقت» را به‌عنوان یک نقطه کلیدی در رفتار، گفتار و
اقدامات امام(ره) می‌دیدند و مؤمن بودند به اینکه امام(ره) هر چه در توان
دارد، برای آنان می‌گذارد.
به اعتقاد شما امروز ما با بحران کارآمدی مواجه هستیم؟ اگر امام(ره) امروز می‌بودند چه نقدی را به کارگزاران ما می‌داشتند؟
امروز اگر امام(ره) بودند مطمئناً از نارسایی‌‌هایی که موجب بروز مشکل شده
انتقاد می‌کردند. وجود پدیده‌ای به‌نام فساد مالی و سوءاستفاده‌های گسترده
از بیت‌المال نشان می‌دهد که ما نه تنها در قوانین‌مان دچار ضعف هستیم بلکه
در ساختارهای اداری و اجرایی‌مان هم نقص داریم. مطمئناً سیستم بانکی ما
دچار اشکال است که در این سیستم مدیران‌عامل یا هیأت مدیران می‌توانند
وام‌های بی‌حساب هزار میلیاردی بدون وثیقه بگیرند. مجموعه همه این عوامل
نشان می‌دهد که نظام تصویب و تخصیص تسهیلات بانکی دچار اشکال است.
نقد دیگر امام خمینی(ره) به اعتقاد من، به موانعی که در حوزه مشارکت
عمومی مردم ایجاد شده، معطوف می‌شود، به نظر می‌رسد در گذر زمان تفسیری که
از نظارت، برای تعیین صلاحیت نمایندگان مجلس صورت گرفته از اندیشه
امام(ره) و رفتار سیاسی ایشان فاصله گرفته است، دست اندرکاران امر
انتخابات باید آسیب‌شناسی جدی صورت دهند و بررسی کنند که چرا شخصیت‌های
برجسته و سالم سیاسی به میدان رقابت نمی‌آیند؟ به نظر می‌رسد آزادی‌های
مدنظر امام(ره) در قانون اساسی در حوزه‌‌هایی مخدوش شده است. نمی‌خواهم
بگویم امروز در کشور آزادی نیست اما ما با شاخص آزادی مطلوب، با شاخص
انتخابات مطلوب و با شاخص قضاوت عادلانه، شجاعانه و عالمانه تا حدی فاصله
پیدا کرده‌ایم.
من شک ندارم اگر امام امروز بود فریاد می‌کشید بر سر همه آشفتگی و
بداخلاقی حاکم بر رسانه و تبلیغات، بخصوص رسانه‌ها و تریبون‌های رسمی که
از بیت‌المال تغذیه می‌شوند، بی‌تردید امروز صدا و سیمای ما آن صدا و سیمای
مورد نظر امام(ره) نیست. حقوق خیلی‌ها در آنجا تضییع می‌شود، جریانات
سیاسی معتبر درون نظام از این رسانه محروم هستند، نه تنها محروم هستند بلکه
اساساً ممنوع‌التصویر هستند. همچنان اگر امام(ره) بودند بر رعایت حال
مستضعفین و محرومین تأکید می‌کردند بخصوص اکنون که بحث گرانی و معیشت مردم
برجسته شده است. اینها مواردی است که اگر امام(ره) بود برخورد می‌کردند.
جماران
